Kolumna: Kako zakočiti informatizaciju Republike Srpske?

# echo "Uvod u stanje" | sed -n 's/t/r/p'

James Boyle, profesor prava na pravnom fakultetu Duke, šaljivo je objasnio kako zaustaviti sveopštu tehnološku revoluciju. Pod utiskom, i potpuno ozbiljan, ja se pitam kako onemogućiti informatizaciju jednog društva? Nije teško - pokazalo se u Republici Srpskoj. Samo treba napraviti sljedeće:
- treba poskupiti sve u vezi informatike, koliko je to moguće,
- treba koristiti rješenja koja su zatvorena, netransparentna,
- treba koristiti rješenja koja je veoma teško ili potpuno nemoguće prilagoditi potrebama,
- treba koristiti rješenja s kojima je veoma teško ili je potpuno nemoguće međusobno se ispomagati,
- treba koristiti rješenja koja je veoma skupo i veoma teško promijeniti.

U Republici Srpskoj uspjeli smo sve od navedenog, i sada kopamo digitalni jaz dubok poput marijanskog rova između nas i EU. Evo i zašto:

Tonemo

Još krajem devedesetih godina prošlog vijeka, inicijative informatičkog društva evropske komisije (European Commission, EC) bile su jasne po pitanjima informaciono-komunikacionih tehnologija: EC želi postići visok nivo interoperabilnosti među udaljenim mrežama zemalja članica, i unutar samih članica - među zajednicama i tijelima članica, EC želi prilagoditi načine razmjene informacija unutar zemalja članica i zajednica tih zemalja, želi dobit unutar zemalja članica i njihovih zajednica posebno iz pojednostavljivanja operacija, smanjenja potreba za održavanjima, ubrzavanjem primijena novih mreža i uvođenja sigurnih i stabilnih načina za razmjenu podataka, EC želi da omogući i poslovnim korisnicima, kao i građanima zemalja članica da uživaju ove pogodnosti, te želi da promoviše najbolju moguću praksu i ohrabruje razvoj inovativnih rješenja u administracijama.

IDA, Program razmjene podataka među adminstracijama (Interchange of Data between Administrations programme) je 22.02.2001. godine u Briselu organizovala jednodnevni seminar o upotrebi tehnologija otvorenog koda u javnoj adminstraciji. Na seminaru se okupilo stotinjak predstavnika Evropske komisije, državnih i lokalnih uprava, i informatičke industrije. Bio je to susret koji je omogućio administracijama EU da razmjene iskustva, i omogućio je dijalog sa privatnim sektorom o prednostima i manama upotrebe softvera slobodnog i otvorenog koda (Free/Libre Open Source Software, FLOSS).

Od tada do danas, na hiljade institucija, organizacija i tijela članica EU i zajednica tih zemalja članica, u potpunosti je ili bar u većini prešlo na upotrebu FLOSS-a.

U Republici Srpskoj činjeno je upravo suprotno - dok je EU već skoro deceniju primijenjivala otvoreni i slobodni softver, Vlada Republike Srpske je uporno betonirala poziciju vlasničkog i zatvorenog softvera u javnoj sferi. Tako je, izbjegavanjem upotrebe FLOSS-a i radom koji je u suprotnosti s praksom EU, kočen informatički razvoj Republike Srpske. Evo i kako, detaljnije:

Šta je to FLOSS?

Postoji mnogo objašnjenja šta i kakav je to FLOSS softver; jedno od tih objašnjenja koje mi se čini dovoljno sažeto za brzi kurs o problematici ovog teksta je navedeno na stranicama Incijative za otvoreni softver (Open Soucre Initiative, OSI): - to je softver koji je
1. slobodan za redistribuciju. Svako ima pravo da vrši redistribuciju takvog softvera, besplatno ili za naknadu (na primijer: kada ga pakuje, kada garantuje za rad ili naplaćuje za usluge održavanja);
2. ima dostupan izvorni kod. Program mora da omogući dobavljanje izvornog koda, originalnih programerskih uputa, pomoću kojih je oblikovan u oblik u kom je distribuiran;
3. omogućava da izvedeni radovi i modifikacije mogu biti distribuirani pod istim uslovima pod kojima se uslovljava i originalni softver;
4. objavljen pod takvom licencom da licenca za softver može da zahtjeva nepovredivost integriteta autorovog izvornog koda, zahtjevajući da izvedeni radovi moraju biti distribuirani kao "zakrpe" te da moraju imati drugačije ime ili broj verzije od originalnog softvera;
5. objavljen pod takvom licencom da licenca ne smije da navodi bilo kakve diskriminacije osoba ili grupa u svom tekstu;
6. objavljen pod takvom licencom da licenca ne smije da navodi bilo kakve diskriminacije primjene (na primijer: "samo za poslovnu, ili komercijalnu upotrebu") u svom tekstu;
7. objavljen pod takvom licencom da distribucija licence omogućava da se prava na program dodijeljuju svima kojima je program distribuiran, bez potrebe za dodatnim licenciranjima;
8. objavljen pod takvom licencom da licenca ne smije određivati gdje se sve program može naći, u okviru drugog programa ili pakovanja: ako se program izuzme iz neke šire distribucije programa, i upotrebi u nekoj drugoj distribuciji, a u skladu s odredbama licence programa, svi koji dobiju tako redistribuirani program moraju dobiti i prava koja su dana prilikom originalne distribucije;
9. objavljen pod takvom licencom da licenca ne kontaminira drugi softver ograđujući upotrebu drugog softvera;
10. tehnološki neutralan, softver ne smije propisivati pojedinačnu tehnologiju ili stil.

Ili, još kraće, kako navodi Fondacija za slobodni softver, to je softver čija se filozofija može svesti na to da:
1. može biti upotrebljen u bilo koju svrhu,
2. može biti izučavan i promijenjen na bilo koji način, a dostupnost izvornog koda je predulsov za ovo,
3. može biti kopiran i dan na upotrebu bilo kome,
4. može biti kopiran i distribuiran i nakon modifikacija, a dostupnost izvornog koda je predulsov i za ovo.

Kako najčešće nastaje ovakav softver objasnio je Erik Rejmond još 1997. godine u tekstu Katedrala i bazar, pokazujući da postoje načini na koje nastaje softver bolji od onog kog prave gigantske kompanije, "katedrale". Nastanak FLOSS-a se od tada znatno mijenja, posebno u posljednjih pet godina, pa sad "katedrale", gigantske firme, daju veoma značajan doprinos razvoju FLOSS-a. Jedan od svježijih primijera je i nedavno održana prezentacija o razvoju jezgra popularnog Linux-a, gdje se navodi da razvoj dijela jezgra sada finansiraju velike kompanije.

Šta EU želi od informatizacije?

EU je jasna - već skoro deceniju, EU promiviše upotrebu FLOSS-a u administraciji, a zemlje članice promovišu upotrebu i u državnoj i lokalnoj upravi, zdravstvu, školstvu, vojsci, miliciji, i brojnim drugim institucijama, zajednicama i tijelima. Primijera u EU i u svijetu ima na hiljade, a neki od medijski poznatijih su djelimični ili kompletni prelasci državnih uprava Venecuele, Rumunije, Malte, Holandije, Litvanije, Makedonije, Estonije, Mađarske, Portugala, Poljske, Brazila, Turske, regionalnih uprava poput uprava na jugozapadu Francuske, Aksarkile, Baskije, Valonije, Krongsberga, Toskane, švicarskog kantona Soloturn, Groningena, školstva Umbrije i Savone, više oblasti Holandije, Galicije, njemačke regije Friesland, Vestfalia, Bazilikata, Andaluzije, te uprava gradova Amsterdama, Atine, Zaragoze, Frajburga, Bristola, Beča, Herakliona, Modene, Bolonje, Marselja, Heerenveena, Krakova, Minhena, Moskve, Lebe, kao i pojednih institucija, poput Ministrstva pravde Finske, parlamenta Portugala, parlamenata Francuske i Italije, francuskog Ministarstva odbrane, Njemačke agencije za kontrolu leta i satelita, njemačkog Ministarstva spoljnjih poslova, Ministarstva poljoprivrede i ribolova Francuske, Ministrarstva informatizacije Norveške, školstva Velsa, ministarstava obrazovanja, kulture, i Ministarstva komunikacija Francuske, školstva Makedonije i Finske, školstva Rusije, Minstarstva veza i masovnih komunikacija Rusije, javne biblioteke Rumunije, policija Švedske i Francuske, Ministarstva unutrašnjih poslova Njemačke, Federalnog suda Švicarske, Ruske pošte, Službenih glasila Francuske, Gradskog saobraćajnog preduzeća Londona, Ministarstva obrazovanja Poljske, EU NATO-a, škola u Austriji, Ministarstva finansija Danske, škola Islanda, mornarice Francuske, i mnogih, mnogih drugih.

Uopšte, u javnoj sferi EU, već godinama FLOSS je i praksa i težnja. Kako bi svi mogli da se posluže i unaprijede postojeće, njemačke firme i institucije objavile su kao otvoren i slobodan kod koji se upotrebljava u kontroli vazdušnog saobraćaja, Belgija sponzoriše razvoj dodataka za otvoreni format dokumentacije za EU, predstavnici EU u službenim dokumentima i izvještajima nazivaju upotrebu zatvorenih tehnologija u javnoj administraciji "bacanjem para", jedanaest zamalja od kojih su neke članice EU počelo je organizovati slavljenje dana otvorenih formata, univerzitetske bolnice po EU se samoinicijativno udružuju u izradi otvorenih formata i standarda, špansko Ministarstvo nauke i tehnologije objavljuje programe pravljene za špansko Ministarstvo poljoprivrede pod FLOSS licencom, Evropska agencija za bezbjednost i zdravlje dijeli izvorni kod svojih programa, i tako redom, i gotovo kao po pravilu, agencije, institucije i tijela javnih sfera EU koriste, razvijaju i dijele FLOSS. I ne samo EU - Sjedinjene Američke Države podržavaju FLOSS, Indija ga propisuje za državnu upravu, Kina i Rusija namjeravaju da koriste i grade FLOSS softver...

Zapravo, primijera o prelasku na upotrebu FLOSS-a posljednjih godina je toliko da je posvuda moguće naći po tridesetak takvih primijera za svaki primijer situacije gdje se vlasnički zatvoreni softver zadržao u upotrebi u kakvoj je bio u prethodnoj deceniji, a i tada se radi o omraženom "vendor lock-in"-u, odnosno o nemogućnosti da primijenite bilo šta sem iste ili novije verzije softvera koji već koristite, jer se distributer softvera postarao da vas propisno "zaključa" i efikasno onemogući da lako odaberete bilo šta drugo.

Svuda je tako, sem u Republici Srpskoj - ovdje je formata i primijera vlasničkog i zatvorenog softvera u digitalnoj komunikaciji u RS toliko da izgleda kao su firme poput Microsoft-a namjerile da nadoknade sve gubitke u EU prodajom softvera u RS.

Šta Republika Srpska želi od informatizacije?

Republika Srpska nije jasna poput EU, ali izgleda da od informatizacije, pored vlasničkog softvera zatvorenog koda, očito želi i što je moguće manje i trenutne i trajne koristi za javnu sferu. S najvišim cijenama hardvera, softvera i usluga u regionu, kombinovano i posebno, u RS se cijenama dosljedno poštuje prvi prijedlog iz uvodnog dijela teksta o kočenju informatizacije društva bar na taj način. Ovo je jasno vidljivo poređenjem cijena s cijenama u regionu. Ono što nije jasno vidljivo, nedavno sam probao da doznam - koliko je konkretno potrošeno na softver i hardver u RS, na republičkom i lokalnom nivou, ali se ispostavilo da je uzgoj endemskih vrsta flore i faune na tavanu jednostavnija zadaća od nalaženja cifre koja bi trebala biti javna i lako dostupna.

Ipak, neki dosadašnji potezi i namjere Vlade RS javni su i jasni. Vlada RS je "strateški partner" sa firmom Microsoft, jednom od najpoznatijih firmi koja pravi zatvoreni, vlasnički softver, softver po mnogim karakteristikama potpuno suprotan od FLOSS-a.

Jedna od karakteristika po kojima je takav softver suprotan je cijena. Cijena samo softvera za jedan "desktop" računar upotrebom operativnog sistema Windows, paketa kancelarijskih programa Microsoft Office, i nužnih i često potrebnih pratećih programa za takav odabir, odabir zatvorene vlasničke i skupe softverske platforme, s lakoćom se u startu penje na od 800 do 1500 konvertibilnih maraka više, samo za softver. Samo za potrebe poređenja, ovdje treba napomenuti da je FLOSS softver u gotovo svim slučajevima (postoje izuzeci koji su u ovom konetkstu zanemarljivi) potpuno besplatan.

Iako je mnogima do sada već jasno da je puno više izdataka finansijske prirode, u startu, i samo za softver, zapravo najmanji problem od svih u problema korpi, ovo ostaje ozbiljna cifra koju valja množiti sa brojem većine računara koji su u RS nabavljeni za potrebe javne sfere. Cifra koja se dobije je propuštena inicijalna ušteda. Inicijalna, jer - ako ste javna administracija, školstvo, zdravstvo, policija, vojska, istraživačka ili medijska institucija, kakva može da bira i drugačije, i ako se ne zaključate u takav softver, na duže staze štedite mnogo, mnogo više. Neki od primijera uštede izbjegavanjem zaključavanja su primijeri opisani u studijama uštede oko 20 miliona EUR policije Švedske, uštede oko 570.000 EUR grada Bolonje, višemilionskih ušteda regije Andaluzija, ili studija uštede od 6,9 miliona EUR u finskim školama. Ovo su, dakle, uštede koje nisu pomenute inicijalne uštede, već su uštede za koje studije kažu da nastaju naknadno, u periodu nakon što odlučite da odbijete ucjene i monopol nekog dobavljača softvera zatvorenog koda. Zato neki drugi, opet, poput adminsitracije grada Marseja, muku muče da se sada oslobode softvera u koji su se zaključali, kao administracija Republike Srpske, jer su zaključili da bi mogli da uštede po najmanje 300 EUR po računaru, samo da nisu potpisali loša "strateška partnerstva", a neki treći sada protestvuju, poput adminstracije grada Bolcana, jer je zaključavanje suštinski samo drugi izraz za magarčenje korisnika. I tu nije kraj mukama onih koji su prinuđeni da koriste taj "strateški" softver, jer takva strategija onemogućava i preko mjerljivog u novcu.

Ova onemogućenja očita su, primjera radi, u situaciji kada trebate promijeniti softver da biste ga prilagodili novim potrebama. Za razliku od FLOSS-a, sa softverom koji je uglavnom u upotrebi u javnoj sferi Republike Srpske to ne možete iz najmanje dva razloga - nemate izvorni kod, niti vam licenca dozvoljava da mijenjate nešto. Ne možete ni razmjenjivati softver s drugima - licenca softvera koji se koristi u javnoj sferi Republike Srpske ne dozvoljava ni to.

Ne treba puno surfati da shvatite da zapravo malo toga može biti učinjeno da javnom sferom na Internetu Republike Srpske ne haraju isključivo privatni interesi. Poruke o ovome koje stižu s odgovornih pozicija najblaže rečeno su dvosmislene.

Zbunite zavjese, spustila sam se!

O sugestijama na sajtovima ove javne sfere da prilikom saobraćanja s institucijama koristite vlasnički softver zatvorenog tipa, poput "morate imati IE" ili "preuzmite dokument u *.doc" formatu, vrijedi razmisliti - šta te sugestije zapravo poručuju?

Na primijer: šta građanima Banjaluke poručuje gradska uprava, "najveći korisnik Microsoft proizvoda na nivou lokalnih zajednica u Bosni i Hercegovini" kada bira Microsoft za svoje računare, a iduće godine trebala bi biti grad-domaćin konferenciji DebConf11? S jedne strane, poruka je da je Banjaluka najveći korisnik vlasničkog softvera zatvorenog koda u Bosni i Hercegovini, a s druge da Banjaluka podržava FLOSS, snažnije od Minhena i Kvita, gradova kojima je izmakla čast i prilika da iduće godine ugoste jednu od najznačajnijih konferencija iz svijeta slobodnog i otvorenog softvera. Zbunjujuće? Ili samo nevješto?

Ili, šta građanima poručuje Vlada Republike Srpske koja u strategiji za eGovernment ima tekstove kakvih se ne bi postidjele ni mnoge uprave dokazano znatno širih nazora, dok istovremeno iz godine u godinu potpisuje "strateška partnerstva" o strategijama i učenjima dijametralnim i nespojivim s onima koje zvanično opisuje i navodi? S jedne strane, Vlada RS u dokumentima poput "Strategije" poručuje da zna i razumije kako je bilo kakva prednost vlasničkog softvera zatvorenog koda nad slobodnim i otvorenim softverom jedva učljiva samo još na polju softvera u oblasti video-igara, što je bespredmetno kada biramo softver za upotrebu u javnoj sferi, a s druge strane pokazuje da upravo taj, potpuno suprotni i pogrešni pravac, uprkos vlastitoj strategiji - ako ništa onda bar novčano - snažno podržava.

$ echo "Ćutnja je zlato" | sed -n 's/Ć/M/p'

U slučaju da nešto od predloženih tehnika iz uvoda prestane da daje fatalno dobre rezultate, kao posljedica, primjera radi, samo-obrazovanja, informisanja i akcija građana, uvjek ostaje ćutnja. Autocenzura, to jest digitalna ćutnja je, pored institucija i zakona koji "regulišu" digitalnu komunikaciju u RS, još jedan zgodan alat, pored prijetnje i destimulacije informatizacije digitalne komunikacije u javnoj sferi Republike Srpske: nedostatak intresovanja građana najbolja je bremza kojom se koči informatizacija društva..